- հայ
- |
- eng
- |
- կայքի քարտեզ
- |
- որոնում
- |
Հայտնի ճշմարտություն է՝ ժողովրդավարություն կերտելը հեշտ չէ։ Սակայն ժողովրդավարությունը հասկանալն ինքնին մարտահրավեր է։ Ժողովրդավարությունը ոչ միայն արդար ու ազնիվ ընտրությունների ապահովումն է, այլև «զսպումների ու հակակշիռների» կայացումը։ Հայաստանի ժողովրդավարացման պրոցեսում Կենտրոնական բանկի կայացումը նախկինում բազմիցս կարևորել եմ ու ցանկանում եմ անդրադառնալ հենց դրան։ Մոնետար և ֆիսկալ քաղաքականությունների միջև հակասությունը երբ բերում ես ինստիտուցիոնալ դաշտ, անհրաժեշտություն է ծագում պատշաճ ապահովել այն կառույցների միջև հակակշիռներն ու զսպումները, որոնք այդ քաղաքականության կրողներն են։ Հարց է ծագում, ինչու՞ հենց Կենտրոնական բանկը պիտի լինի անկախ, իսկ ասենք ֆինանսների նախարարության անկախության մասին չենք խոսում։ Իհարկե՛, պրոֆեսիոնալ պետք է լինեն պետական բոլոր կառույցները։ Սակայն պետությունը միայն կառավարվման պրոֆեսիոնալիզմ չի ենթադրում, այլապես կբավարավեինք մերիտոկրատիայով, դեմոկրատիայի չէինք ձգտի։ Էական դեր ունի նաև քաղաքական իշխանությունը։ Հենց այստեղ էլ, թերևս, թաքնված է հարցի պատասխանը։ Որպեսզի հասկանանք Կենտրոնական բանկի անկախությունը, որպես ժողովրդավարության ապահովման տարր, պիտի հասկանանք, թե ինչից կամ ումից պետք է անկախ լինի Կենտրոնական բանկը։ Ընտրություններով ձևավորվում է քաղաքական դաշտը, որից էլ կազմվում են օրենսդիր, գործադիր, իսկ Հայաստանի պարագայում՝ դեռևս նախագահական, ու ուստիև «արդարության երաշխավորից կախված» անկախ դատական մարմինները։ Վերջինս հատուկ եմ այդ կերպ ձևակերպել, քանի որ հենց խոսելու եմ այն մասին, թե ինչպես կախում ունեցող կառույցից ստղծել անկախ մարմին։ Քաղաքական իշխանությունը տնտեսության վրա ազդելու գործիքներով շատ հզոր է, այն ընդունում է օրենքներ, հարկում է, իրականացնում է տնտեսկան քաղաքականություն, միջամտում է տնտեսական գործունեությանը՝ աջակցելով կամ չաջակցելով, իսկ գործադրի հիմնական գործիքի՝ պետական բյուջեի միջոցով իրականացնում է այդ հիմնական քաղաքականությունը՝ այդտեղ հավաքվում են հարկերը, որից վճարվում են աշխատավարձեր ու կատարվում այլ ծախսեր, դեֆիցիտ է ստեղծվում, որն էլ ֆինանսավորման աղբյուրներ է պահանջում։ Ու երբ տնտեսությունդ կաղում է, իրականացվող տնտեսական քաղաքականությունը արդյունավետ չի, հարկերը քիչ են, իսկ ծախս անելը անհրաժեշտ է, ապա քաղաքական տեսակետից ծախս անելու ամենադյուրին աղբյուրը դառնում է էմիսիան՝ փող տպելը։ Մինչև Կենտրոնական բանկի կայացումը Հայաստանը սրանով էլ զբաղված էր՝ էմիսիոն վարկեր էր աջուձախ տրամադրում և ունեինք հիպերինֆլյացիա։ Սրա մասին է վկայում ստորև աղյուսակը.
Տարի |
1994 |
1995 |
1996 |
1997 |
1998 |
1999 |
Ինֆլյացիա (%) |
1761.9 |
32.2 |
5.6 |
21.7 |
-1.3 |
2.0 |
Ըստ էության, Կենտրոնական բանկի անկախությունը քաղաքական շահից անկախությունն է։ Իհարկե, սա չի նշանակում, որ նման շահը չի կարող լինել հանրային, սակայն ժողովրդավարությունը, հակակշիռների մեխանիզմը, կամ այլ կերպ ասած կոմպոզիտ՝ մրցակցային իշխանության մոդելը, ենթադրում է հենց այսպիսի անկախություն, քանի որ դրա այլընտրանքը մոնոլիտ մոդելն է, որում Կենտրոնական բանկի հիմնական նպատակը՝ գների կայունությունը, կարող է զոհաբերվել ֆիսկալ նպատակին։ Քաղաքական ուժը, քաղաքական իշխանությունը այնքան զորեղ է, որ միտ փորձելու է իրեն ենթարկել պետական կառույցներին՝ ներառյալ Կենտրոնական բանկին։ Երբ ես քննադատում եմ Կենտրոնական բանկին, միշտ սա մտքումս եմ պահում՝ գիտակցելով Կենտրոնական բանկի անկախության կորստի ռիսկերը։ Սա է պատճառը, որ հանրային իմ խոսքը լսածները երևի նկատել են, որ Կենտրոնական բանկին քննադատելուն զուգահեռ, քննադատում եմ նաև կառավարության նույն խնդրին առնչվող բացթողումները, որպեսզի ակամա չխախտվի ինստիտուցիոնալ հավասարակշռությունը՝ ի օգուտ քաղաքական իշխանության։
Այս ակնարկում չեմ ցանկանում մանրամասն անդրադառնալ Կենտրոնական բանկի անկախության տեսական ու էմպիրիկ մոդելներին ու անկախությունը չափելու մեխանիզմներին։
1995 թվականի Սահմանադրությամբ Կենտրոնական բանկի նախագահի պաշտոնը հատուկ առանձնացվեց։ Իսկ 1996 թվականին ընդունված Կենտրոնական բանկի մասին օրենքով ամրագրվեց նրա անկախությունը ապահովող կարևոր օրենսդրական դրույթներ. Հիմնական նպատակի սահմանվեց՝ գների կայունությունը, մոնետար քաղաքականության մշակումն ու իրականացումը, ֆինանսական անկախությունը և անձնական անկախությունը։ Սրանցից յուրաքանչյուրը առանձին ու լայն թեմա է։ Այստեղ կանդրադառնամ միայն վերջինին, քանի որ քաղաքական դաշտից անկախության համար ամենաէականը հենց դա է՝ ինչպես ապահովել կենտրոնական բանկի ղեկավար մարմնի անկախությունը քաղաքական դաշտից։ Ակնհայտ է, որ զուտ օրենսդրական ամրագրումը բավարար չէ ինստիտուտի կայացման համար։ Դրա համար անհրաժեշտ են պրոֆեսիոնալ կադրեր, ավանդույթ ու .... իշխանություն։ Եվ ինչպես հակակշռել պրոֆեսիոնալ կամ ավելի ճիշտ՝ ինստիտուցիոնալ իշխանությունը քաղաքական իշխանությանից։ Սրա համար պետք են գաղափարախոսություն, ավանդույթ, պրոֆեսիոնալ կարողություն ու կոնֆլիկտներ, որոնք կհանգեցնեին այնպիսի հավասարակշռության կետի, երբ կարելի է խոսել անկախության մասին։ Ե՛վ ժամանակի վարչապետը, և՛ հետո շատ քաղաքական ուժեր, այդ թվում ԱԺ հեղինակավոր նախագահ, դեմ են եղել ՀՀ Կենտրոնական բանկին շնորհված անկախությանը և ցանկացել են, որ Կենտրոնական բանկը ենթարկվի կառավարությանը։ Ինքս այս պրոցեսներից շատերի մասնակիցն եմ եղել ուականատես եմ եղել բազմաթիվ կոնֆլիկտների։
Եթե գուգլեք, կգտնեք բազմաթիվ նյութեր կենտրոնական բանկերի անկախության մասին։ Դրա գաղափարական հիմքն ու տեսությունը վաղուց մշակված են, նաև բազմաթիվ քննադատական նյութեր կգտնեք։ Կենտրոնական բանկը Հայաստանում, թերևս, առաջինն էր, որ որոշեց զանգվածաբար գործի ընդունել նորավարտ, տնտեսական նոր գիտելիք ստացած կադրերի։ Ավելին, ընդունելությունը խիստ մրցակցային էր ու այդ մրցակցությունը ստեղծում էր նպաստավոր միջավայր՝ կադրերի ինքնազարգացման համար։ 1995-96 թվականներին, ըստ էության, ձևավորվեց կադրային հզոր բազա։ Ու այն պահելու համար մի կետ էր ամրագրվել օրենքում՝ Կենտրոնական բանկի աշխատողների միջին աշխատավարձը չպետք է ցածր լինի բանկային համակարգի միջին աշխատավարձից։ Հենց սրանով Կենտրոնական բանկը սկսեց տարբերվել պետական այլ հիմնարկներից։ Սրա մասին չգիտես ինչու հաճախ ամաչում են խոսել։ Պրոֆեսիոնալիզմը պահանջում է համապատասխան ֆինանսավորում։ Այլապես, կամ կունենաս կադրային հոսք (բանկային համակարգում շատ գրավիչ պայմաններ էին), կամ կոռուպցիան կկարևորվի պրոֆեսիոնալիզմից, կամ էլ կունենաս ոչ պրոֆեսիոնալ, սակայն լոյալ աշխատողների բանակ՝ ԽԾԲ-ն անսահման հնարավորություններ է սրա համար ապահովում։ Ասվածն, իհարկե, չի նշանակում, թե անցանկալի երևույթներ չեն եղել։ Եղել են։
Պրակտիկ կոնֆլիկտներին ու դրանց հանգուցալուծումների մասին։ Կենտրոնական բանկի ներքին կյանքին շատ չեմ ցանկանում անդրադառնալ, թեպետ վառ հիշողությունները շատ են։ Նշեմ, որ դրա պատասխանատուները Դրամավարկային կոմիտեի անդամներն էին, որոնց մեջ առանձնահատուկ դեր ուներ այն ժամանակվա Կենտրոնական բանկի նախագահի տեղակալ Արմեն Դարբինյանը։ Այսպես, գաղափարը կար, ներքին կյանքի՝ պրոֆեսիոնալիզմի համար Արմեն Դարբինյանը ու մյուսները աշխատում էին։ Հիմնական կոնֆլիկտները արտաքին էին, պայմանավորված էին այլ պետական կառույցների ու քաղաքական իշխանության հետ հարաբերություններով ու շահերով ։
Պատկերացնելու համար այդ կոնֆլիկտները պետք է ընկալել կամ վերհիշել այն ժամանակվա ուժային/իշխանական համակարգը ու հասկանալ, թե ինչպես ամեն մանրուքի հետ կապված զանգեր էին գալիս Կենտրոնական բանկ։ Գրեթե հրահանգի աստիճանի հասնող ազդեցություն կար, ասենք. «Այս բանկին այս կուրսով դոլար է պետք ծախել, քանի որ բանակը այդ բանկի միջոցով կարևոր գնում պետք է անի»։ Չեմ ցանկանում կոնկրետ փաստեր նշել, բայց ցանկանում եմ վիճակն ու մթնոլորտը փոխանցել ընթերցողին։ Որպեսզի պատկերը պարզ լինի, ժամանակի բանկերի մեծ մասը ծառայում էին այս կամ այն կոնկրետ բիզնեսմենի շահին, բյուջետային հիմնարկները դեռևս գանձապետարանով չէին սպասարկվում ու բանկերի միջոցով էին ծախսեր անում, բանկային ու բյուջետային շահերը խառնված էին, արտարժույթի լուրջ դեֆիցիտ կար և այլն։ Կենտրոնական բանկին քաղաքական իշխանությունից անկախություն ապահովող հիմնական դերակատարը Կենտրոնական բանկի նախագահ Բագրատ Ասատրյանն էր։ Այս փաստին քիչ են անդրադառնում, բայց ցանկանում եմ հատուկ շեշտել։ Բագրատ Ասատրյանը, լինելով քաղաքական իշխանության մաս, քաղաքական իր այդ կշիռը օգտագործում էր Կենտրոնական բանկի շահերը քաղաքական այլ շահերից պաշտպանելու համար։ Այո Կենտրոնական բանկի անկախության սկիզբը շատ սուբյեկտիվ էր, բայց սա այն իրականությունն է, որը հաճախ մոռանում են՝ տեխնոկրատական կամ օրենսդրական ամրագրումները բավարար չեն ինստիտուտ կայացնելու համար, մարդկային գործոնը, թե՛ դրական, թե՛ բացասական մեծ ազդեցություն ունի։ Չմոռանանք նաև, որ այն ժամանակ էական ազդեցություն ուներ նաև Արժույթի միջազգային հիմնադրամը և Համաշխարհային բանկը, որոնք Հայաստանին տրամադրվող վարկերի դիմաց պայմաններ էին դնում, ու սա հաճախ լծակի դեր էր Կենտրոնական բանկի իշխանությունը մեծացնելու համար։ Միջազգային կառույցների աջակցությունը, այնուամենայնիվ, երկարաժամկետ առումով բավարար չէր ինստիտուտ կառուցելու համար։ Անդրադառնամ չորս գործնական էպիզոդի, որոնց անմիջական մասնակիցը լինելով ցանկանում եմ համալրել Հայաստանի տնտեսական պատմության այս փոքրիկ էջը։
Բյուջեի ֆինանսավորումը Կենտրոնական բանկի կողմից, ըստ էության, նույն էմիսիան է, և խիստ կարևոր էր հստակեցնել ու պլանավորել բյուջեի ֆինանսավորման չափը՝ ինֆլյացիան կառավարելի մակադրակում պահելու համար։
Այս գործընթացին մասնակցել եմ 1996 թվականին։ Թեև ուսանող էի, բայց արդեն աշխատում էի Կենտրոնական բանկում։ Բագրատ Ասատրյանի աշխատասենյակում տեղադրվել էր մի մեծ հեռուստացույց, որի վրա պրեզենտացիաներ էինք անում։ Ներկա էին Բագրատ Ասատրյանը, ֆինանսների նախարար Լևոն Բարխուդարյանը և Վիճակագրական վարչության պետ Էդուարդ Աղաջանովը։ Իմ պրեզենտացիան Կենտրոնական բանկի կողմից բյուջեի ֆինանսավորման սենյորաժի՝ ինֆլյացիոն հարկի ռիսկերի մասին էր։ Բյուջեն կատարելու ամենահեշտ ձևերից մեկը պլանավորվածից բարձր ինֆլյացիա ապահովելն է, ինչի արդյունքում տեղի ունենում գների աճ, գների աճը հանգեցնում է հարկերի ավելի շատ հավաքագրման, մինչդեռ ծախսերը բյուջեում մնում են նույնը. Շատ եկամուտ, որի մի մասը ինֆլյացիոն եկամուտ՝ ֆիքսված ծախսերի պարագայում։ Սա ցանկացած կառավարության ու ֆինանսների նախարարի համար «մուրազ է»։ Ելույթս համաշխարհային փորձի ու սենյորաժի հաշվարկման մոդելի ցուցադրումն էր։ Ընդգրկել էի նաև մոտիվացիոն այն ռիկսը, որ վարկավորման ցուցանիշը ընթացիկ ՀՆԱ-ին կցելը կմոտիվացնի իշխանությանը կեղծել ընթացիկ վիճակագրական տվյալները՝ ավելի շատ փող ստանալու ակնկալիքով։ Ուստի առաջարկում էի ֆինանսավորման այլ սխեմա՝ նախկին ցուցանիշների վրա հիմնված։ Գործընկերներս այս «երիտասարդական հանդգնությունս» դարձրել էին անեկդոտ, թե ինչպես եմ կանգնել ֆինանսների նախարարի ու վիճակագրության պատասխանատուի առաջ ու ասել, որ «կկեղծեն», միայն թե շատ փող «պոկեն»։ Իհարկե, մասնագիտական մոդելը կամ համաշխարհային փորձի ուսումնասիրությունը բավարար չեն հակակշիռներ ձևավորելու համար, սակայն դրանք կարևոր փաստարկումներ են, որոնք Կենտրոնական բանկի նախագահը, ունենալով քաղաքական կշիռ, կարողանում էր օգտագործել ու պաշտպանել կառույցի ինստիտուցիոնալ շահերը։ Ըստ էության, փաստարկումն հաղորդակցության այն հիմնական ձևն է, որը խառնվելով տարբեր իշխանական կշիռների սկսում ձևավորել նոր մշակույթ։ Սա էր էականը, փաստարկված լեզուն, փաստարկված բանավեճը՝ ահա այն միջավայրը, որն անհրաժեշտ է նոմինալ սահմանադրական և այլ կառույցների աշխատանքն ապահովելու համար։
Որքան էլ խոսենք Կենտրոնական բանկի անկախության մասին, համարում եմ, որ Կենտրոնական բանկի ինստիտուցիոնալ անկախությունը ամրագրվեց հենց այն փաստաթղթով, որը կցված է։ Որքան էլ զավեշտ հնչի, մինչև դրա ստորագրումը, այսինքն մինչև 1999 թվականը, Կենտրոնական բանկը ֆինանսավորում էր բյուջեն, այսպես կոչված, «զուտ վարկային գծով» կամ ավելի ճիշտ զուտ այնքանով, որքանով որ բանակցությունների արդյունքում մի փոքր աղյուսակի վրա որոշվում էր՝ «զուտ վարկավորում կառավարությանը» տողը։ Թերևս սա էր պատճառը, որ սուբյեկտիվ գործոնը, քաղաքական հանգամանանքերը, միջազգային կառույցների միջամտությունը ու, ի վերջո, փաստարկված բանակցություններն էական դեր էին խաղում, մինչդեռ ինստիտուցիոնալ ու իրավական գործոնները կաղում էին։ Օրինակ, Կենտրոնական բանկում էր գտնվում կենսաթոշակային հիմնադրամը, որի գումարներն ավելանալու դեպքում Կենտրոնական բանկը նույն գումարի չափով հնարավորություն էր ստանում վարկային գիծը մեծացնել։ Կենտրոնական բանկի համար միևնույն էր, կարևորը՝ դրամական բազայի ցուցանիշը չխախտվի։ Մյուս կողմից, սա ֆինանսների նախարարությանը մանևրելու ու հնարքներ կիրառելու լայն դաշտ էր բացում, որի փակագծերը ցանկանում եմ բացել։ Կառավարությունը Կենտրոնական բանկում ուներ բազմաթիվ հաշիվներ։ Գանձապետարանում աշտաելուս տարիներին, երբ ներդրում էինք գանձապետական միասնական հաշիվը, այսինքն փակվում էին առևտրային բանկերիում առկա բոլոր բյուջետային հաշիվները, ներառյալ տեղական գանձապետարանների բանկային հաշիվները, բյուջեի կենտրոնացված միասնական համակարգ էր ներդրվում, որը պետք է մեծացներ հանրային միջոցների վերահսկելիությունը, արդյունավեությունն ու կառավարելիությունը։ Խնդիր դրվեց ինստիտուցիոնալ հիմքերի վրա դնել կառավարություն-Կենտրոնական բանկ հարաբերությունը՝ նվազագույնի հասցնել սուբյեկտիվության գործոնը։ Նախ, մեծանում էր հստակությունը՝ կառավարման կարևոր տարր, մյուս կողմից էլ բարձրացնում էր ֆիսկալ և մոնետար քաղաքականության կոորդիանցիան։ Ինչպես նշել եմ, ֆիսկալ և մոնետար նպատակները հաճախ հակադրվում են, ու եթե Կենտրոնական բանկի անկախությունն անհրաժեշտ է, որպեսզի պաշտպանի գների կառավարման նպատակը քաղաքական շահերից, ապա ֆիսկալ և մոնետար քաղաքականնությունների կոորդիացիան անհրաժեշտ է, որպեսզի այդ շահերի հակադրության պատճառով չտուժի մակրոտնտեսական հավասարակշռությունը։ Սա, այսպես ասած օպերատիվ անհրաժեշտություն է, որին կանդրադառնամ վերջում։
Պատմությունը բացատրում է այս առաքելության դժվարությունը։ Օրինակ, նկատի ունեմ այսպես ասած «ջեմի» հաշիվները։ Կառավարությունը Կենտրոնական բանկում ուներ մի քանի հաշիվ, որոնց վրա կային մեծ գումարներ։ Դրա դիմաց էլ Կենտրոնական բանկը բացել էր վարկային հաշիվ, որն օգտագործվում է բյուջետային ծախսերի համար։ Ի՞նչ հաշիվներ էին սրանք։ Ինչու՞ կառավարությունը իր միջոցները չէր կարողանում օգտագործել և ապավինել էր վարկային գծին։ Ահա այստեղ էր հնարքի հնարավորությունը։ Սրանք Եվրոպական միության կողմից Հայաստանին տրամադրված օգնության հաշիվներն էին։ Հայաստանը ստացել էր օգնություն, սակայն իրավունք չուներ դրանք օգտագործելու։ Օգնությունը դրամային չէր, խոսքը 1990-ականների սկզբի Եվրոպական միության կողմից Հայաստանին տրամադրված սննդային տեսքով օգնությունն էր, որը ... կորել էր։ Հայաստանի պաշտոնական տեսակետն էր, որ այդ օգնությունը պահեստներում փչացել է։ Ֆիսկալ քաղաքականության խնդիրը չէր դրանով զբաղվել, դրանցող զբաղվում էր դատախազությունը, սակայն այդ հիմնավորումը Եվրոպական միությանը չէր բավարարում և պահանջել էր գումարային տեսքով վերադարձնել օգնությունը։ Բացվել էին հաշիվներ, որտեղ կուտակվում էր գումարներ, որոնց ճակատագիրը պետք է ապագայում որոշվեր։ Անցնելով առաջ նշեմ, որ բարդ բանակցությունների արդյունքում կարողացանք այդ գումարները պահել Հայաստանում, վերաձևակեպել դրանք որպես ԵՄ կողմից օգնություն։ Ընդհանրապես, այս էպիզոդը վիճակագրորեն մի քիչ սխալ է ձևակերպված մեր բյուջեում։ Սա օգնություն է, որը չենք ստացել (այլապես կստացվի կրկնակի օգնություն, մի անգամ ապրանքային տեսքով, մյուս անգամ դրամային)։ Վիճակագրությունը մի կողմ թողնելով ասեմ, որ շատ բարդ խնդիր էր դրված՝ այդ տարատեսակ հաշիվների, գումարների ու վարկային գծի էությունները հասկանալ և ունենալ մեկ միասնական վերջնական հաշիվ։ Դրանց մի մասն այնքան հին պատմություններ ուներ, որ անհասկանալի էր։ Բանակցությունները ֆինանսների նախարարության կողմից վարում էի ես, իսկ Կենտրոնական բանկի կողմից Արթուր Ստեփանյանը։ Դրանք հեշտ չէին, քանի որ մենք արդյունքները զուգահեռ վերաբանակցում էինք մեր վերադասների հետ։ Կցված փաստաթուղթի պատճենը պատահաբար արխիվումս հայտնաբերեցի։ Դա էլ հենց պատճառ հանդիսացավ վերհիշելու ու այս նյութը գրելու համար։ 1998 թվականի հունվարի մեկի դրությամբ վերջնական հաշվարկած վարկային մնացորդը կազմեց 9 մլրդ դրամ, որն էլ վերաձևակերպեցինք արժեթուղթ ու Կենտրոնական բանկի ու կառավարության հարաբերությունը վերջնականապես ֆորմալացվեց։
Եթե նայեք կից փաստաթղթի դրված «վիզաների» ամսաթվին, պարզ կլինի, թե ինչպիսի քաղաքական փոթորիկի ժամանակաշրջանում էին ընթանում բանակցությունները։ Խոսքը գնում է քաղաքական մեծ լարվածության՝ ՀՀ նախագահի հրաժարականի ժամանակաշրջանի մասին։ Այդ լարվածությունը նկարագրելու համար առանձին ակնարկի կարիք կա։ Այստեղ, թերևս, երկու փոքրիկ դիտարկում կանեմ։
Նախ, ինչպես ստորագրվեց պայմանագիրը։ Վախենում էի, որ քաղաքական թոհուբոհի պատճառով ամբողջ աշխատանքը ջուրը կլցվի։ Ամսի յոթին՝ շաբաթ էր, ոչ աշխատանքային օր, մտանք Բագրատ Ասատրյանի աշխատասենյակ և ներկայացրինք վերջնարդյունքը։ Բագրատ Ասատրյանն ասաց, որ բերեմ ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարի՝ Արմեն Դարբինյանի ստորագրությամբ փաստաթուղթը, որպեսզի ինքն էլ ստորագրի։ Ասաց, որ ունեմ կես ժամ։ Թեպետ աշխատանքային հումոր էր, բայց լուրջ ընդունեցի։ Կենտրոնական բանկից վազելով հասա ֆինանսների նախարարություն, մտա ընդունարան, որտեղ Արայիկը չթողեց ներս մտնեմ։ Ասացի՝ «Արայիկ ջան, այ ցավդ տանեմ, շատ շտապ գործ է»։ Թե՝ «չէ, բոլոր փաստաթղթերը դիր այստեղ նոր մտիր»։ Սա էլ մյուս հումորն էր, որ չէի հասկանում։ Մտա, տեսնեմ բաժակները շամպայն լցված ուշացումով շնորհավորում են Դարբինյանի ծնունդը։ Միացա շնորհավորանքին, արագ խնդրեցի պարոն Դարբինյանին լսել ինձ, ստացա ստորագրությունն ու հետ վազեցի Կենտրոնական բանկ։ Իհարկե, կես ժամից շատ ավելին էր անցել։ Բայց դե, փաստաթուղթը ստորագրվեց ու հիմք դրվեց ՀՀ Կառավարության ու Կենտրոնական բանկի հարաբերության նոր շրջանին՝ արդեն հստակ վարկային գծով ու պետական արժեթղթերի, որպես դրամավարկային ու ֆիսկալ քաղաքականության առավել ճկուն նոր գործիքի ներդրմամբ։ Անուղղակիորեն սա հիմք հանդիսացավ նաև պետական արժեթղթերի երկրորդային շուկայի ակտիվացման համար։
Սակայն .... Բագրատ Ասատրյանը շուտով հրաժարական տվեց։ Մինչև հիմա համարում եմ ՀՀ Կենտրոնական բանկի անկախությանը այս հրաժարականը մեծ հարված հասցրեց։ Սա հետքայլ էր օրենսդրորեն ամրագրված կարևոր դրույթից։ Անկախության տարրերից մեկը, ինչպես նշել եմ, անձնական անկախությունն է։ Ու սրան հասնելու համար ամրագրվել էր Կենտրոնական բանկի նախագահի պաշտոնավարման յոթ տարի, որպեսզի այն ավելի երկար լինի ու չհամընկնի այլ քաղաքական ընտրական պարբերաշրջաններին։ Փաստորեն օրենսդրական հիմքը բավարար չեղավ՝ քաղաքական ուժի անկման հետ հրաժարական տվեց նույն քաղաքական ուժի ներկայացուցիչը՝ չմնաց որպես հակակշիռ։
Օրենքը, ինչպես ապացուցում է պատմական օրինակը, բավարար չէ ինստիտուտի անկախությունը ապահովելու համար։ Կառավարման զարգացմանը զուգահեռ բազմաթիվ անկախ մարմիններ են ստեղծվել, որոնց անաչառ ու ինստիտուցիոնալ շահերին հետամուտ աշխատանքը պետք է ձևավորի Հայաստանի կառավարման հակակշիռների մեխանիզմ։ Բայց արյդո՞ք այդ կառույցները կայացել են։ Ավելի հեշտ է, լինելով օրենսդրորեն անկախ, գործնականում լինել ենթակա ու լոյալ տվյալ պահի իշխանությանը։ Անկախ կառույց ձևավորելու իրական ճանապարհն ավելի երկար է։
Քաղաքական փոփոխություններից հետո սկսվեցին ընտություններ, նոր նշանակումներ, չափից շատ նոր աշխատանք։ Այս ընթացքում ֆիսկալ ու մոնետար քաղաքականության համագործակցությունը մղվեց երկրորդ պլան՝ այս անգամ իմ մեղքով։ Ցանկանում եմ նշել նաև իմ մեղավորությունը, քանի որ ես էի պատասխանատուն, մինչդեռ վերոնշյալ փոփոխությունների պատճառով ստացել էի նոր գորառույթներ, պատասխանատվությունս ու գործերս բազմապատկվել էր, ժամանակը չէր հերիքում։ Կենտրոնական բանկի ու Ֆինանսների նախարարության հարաբերությունները նորից խաթարվել էին։ Ըստ էության, գանձապետարանում չկար այն ինստիտուցիոնալ հիմքը ինչը կար Կենտրոնական բանկում, այն նոր պետք է ստեղծեինք։ Ահա մի պատառիկ ՀՀ կենտրոնական բանկի խորհրդի անդամ Ներսես Երիցյանի մոտ կայացած Կենտրոնական բանկի ու Ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարության համատեղ խորհրդակցության արձանագրությունից.
«Ն. Երիցյան - ... հանձնաժողովի աշխատանքները չեն կայանում, մեր կապերը ինքնըստինքյան խզվում են։ Մեզ հետաքրքրում է, թե երբ է հանձնաժողովն սկսելու աշխատել ... հարաբերությունները պետք է կարգավորվեն ինստիտուցիոնալ մակարդակով և ոչ թե անհատականացված ռեժիմով ինչպիսի պրոբլեմներ էլ որ լինեն։ Այս ինստիտուտներից դուրս աշխատանքները արդյունավետ չեն կարող լինել։ Սա նաև կապահովի ՀՀ կենտրոնական բանկի և կառավարության միջև փոխհարաբերությունների թափանցիկությունն ու հրապարակայնությունը ...»
Կառույցները իրար հետ պետք է աշխատեն, համագործակցեն, հարաբերությունները պահպանվեն ու սա սուբյեկտիվ հողի վրա չպիտի լինի։ Ակնարկիս կցում եմ նիստի ամբողջական արձանագրությունը։ Եթե հետաքրքիր է ժամանակի լարված մթնոլորտը, հաղորդակցման լեզուն, փաստարկումներն ու ակնհայտ կառուցվածքային կոնֆլիկտը, ապա կարդացեք արձանագրությունը։ Իմ սիրած բանաձևն է. համագործակցությունը չի ենթադրում կոնֆլիկտի բացակայություն։ Ու եթե ցանկանում ենք ունենալ կառավարման կոմպոզիտ համակարգ, որտեղ ինստիտուտներն աշխատում են ելնելով իրենց շահերից, ոչ թե քաղաքական իշխանության կոնյուկտուրայից, որտեղ կա հզոր քաղաքական թելադրող ուժ, ապա պետք է մեր պատմությունից դասեր քաղենք ու հասկանանք, թե ինչ դժվար է այն կերտելը։ Կրկնակի դժվար է այն ավանդույթ դարձնելն ու գործնական հարաբերություններում այդ ավանդույթը վերջնականապես խարսխելն ու պահպանելը։
Լիարժեքորեն չգիտեմ, թե ինչպիսին է իրավիճակն այսօր։ Կենտրոնական բանկի անկախությունը պարզապես իրավական նորմ չէ, այն ենթակա է քաղաքական կոնյուկտուրային, պայմանավորված է սուբյեկտիվ գործոններով, առկա ավանդույթի պահպանմամբ ու պրոֆեսիոնալ կադրերով, ԱԺ-ի վերահսկման ուժով և այլն։ Կարող եմ ասել, որ Կենտրոնական բանկի կարդրերը բարձրորակ են։ Եթե անգամ շատերը քննադատում են Կենտրոնական բանկը, այդ թվում՝ երբեմն ես, հաճախ քննադատության թիրախ է դառնում կենտրոնական բանկերի գաղափարախոսությունը։ Սակայն փորձից մի բան ասեմ։ Հաճախ Կենտրոնական բանկը տնտեսությունում կատարում է արգելակի դեր, որպեսզի գները շատ չաճեն։ Ու որպեսզի այն չափազանց չլինի, ֆիսկալ քաղաքականությունը պետք է համապատասխան պրոֆեսիոնալ հենք ունենա, որ կարողանա մրցել Կենտրոնական բանկի շահի դեմ։ Ահա այդ շահերի բախումից էլ պետք է ծնվի արդյունավետ համագործակցությունը։ Այսօր թվում է, խնդիրն ավելի շուտ ֆիսկալ հատվածում է, որի ոչ կոմպետենտությունից օգտվում է Կենտրոնական բանկը, կարողանում է համոզել և իրացնել իր անկախությունից բխող քաղաքականությունը։ Դիմադրությունը թույլ է։
Քաղաքական մակարդակով հետընթաց եմ տեսնում։ Հիմնական մտահոգությունը ֆիքսված փոխարժեքով արտաքին պարտքի սպասարկման նախադեպն էր, որն այս տարվա բյուջեի համար նույնիսկ օրենքով ամրագրվեց։ Սա Կենտրոնական բանկի կողմից հանուն բյուջեի կատարման անկախության զիջում էր, ու չպիտի լիներ։ Այն իհարկե չբերեց տնտեսական ցնցումների, սակայն չեզոքացրեց բյուջեի չկատարաման քաղաքական բարոյական ռիսկը։ Հնարավորություն ընձեռեց ֆինանսատնտեսական ճգնաժամից բխած փոխարժեքի ռիսկը կառավարությունից տեղափոխել Կենտրոնական բանկի վրա։ Սա հակասում է ինստիտուցիոնալ հարաբերությունների ոգուն, ինչպես նաև արժույթի ազատ փոխարժեքի կարգավորման սկզբունքին։ Կառավարությունը կամ պիտի կրճատեր բյուջեն, կամ էլ մեծացներ դեֆիցիտը։ Վերջինս կազդեր տոկոսադրույքների վրա։ Բայց ծախսի բեռը Կենտրոնական բանկի վրա դնելու արդյունքում, Կենտրոնական բանկն ինքուրույն փոխեց տոկոսադրույքի քաղաքականությունը, Ըստ էության բարոյական ռիսկի հարցն էր, իսկ արդյունքը, ի վերջո, նույնն է։ Հարցն էր, թե ռիսկն ով իր վրա կվերցնի։
Ակնարկս պատմական է։ Դրա նպատակը ավանդույթի ու ինստիտուտի կայացման պատմական կարճ էքսկուրսն է` որպես Հայաստանի տնտեսական պատմության էջ իմ դիտանկյունից։ Դիտանկյունները տարբեր են, ու բնականաբար, սա օբյեկտիվ պատմություն չէ։ Սակայն Հայաստանի պատմության մեջ կան ձեռքբերումներ, որոնց հետընթացը բացառելու համար դրանք պետք է ամրագրել։
Կցանկանայի, որ փոխարժեքի նշած բյուջետային օրենսդրական ամրագրումը վերացվեր ու այլևս չկրկնվեր՝ բյուջեի ռիսկերը Կենտրոնական բանկի վրա չի կարելի տեղափոխել։ Կենտրոնական բանկի նպատակի համար բյուջեն զսպելը նույնպես անթույլատրելի է, սակայն սա անելու համար էլ անհրաժեշտ է ֆիսկալ քաղաքականության կարողությունները հզորացնել, մեծացնել ֆիսկալ և մոնետար քաղաքականությունների համադրումը։
Քաղաքական ուժերը պետք է ա) գիտակցեն Կենտրոնական բանկի անկախության
2024թ. հունվարի 30-ին Վայք խոշորացված համայնքի մի շարք բնակավայրերի ավելի քան 90 բնակիչներ քննարկեցին Վայք խոշորացված համայնքի, մասնավորապես, երիտասարդների կարիքներից բխող զարգացման հինգ ծրագիր, որոնք ՄԶՄԿ-ն մշակել էր Վայքի համայնքապետարանի, Վայքի «Solution HUB» ՀԿ-ի և կազմակերպության շահառու երիտասարդների հետ սերտ համագործակցությամբ։ Քննարկման արդյունքներն ամփոփված են սույն զեկույցում (հասանելի է միայն հայերեն)։
ավելին >>Մարդկային զարգացման միջազգային կենտրոնը (ՄԶՄԿ) «Հայաստանի քաղաքացիական կրթություն և մասնակցություն» ծրագրի շրջանակներում մշակել է համայնքային որոշումների կայացման գործընթացներում երիտասարդների մասնակցության մշտադիտարկման համակարգ։ Մշտադիտարկման համակարգը հնարավորություն է տալիս մարզային համայնքներում երիտասարդների առցանց հարցման միջոցով պարզել որոշումների կայացմանը մասնակցության հնարավորությունների վերաբերյալ երիտասարդների իրազեկվածությունը, մասնակցության մակարդակը և դրսևորումները, մասնակցության հնարավորություններով և արդյունքներով երիտասարդների բավարարվածությունը։
ավելին >>
«Քաղաքացիական կրթություն և մասնակցություն» ծրագիր
ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԱԿԱՆ ԷՔՍՊՈ «Երիտասարդ, ակտիվ, լսելի» Նոյեմբերի 24-26, 2023, Երևան, Անի Պլազա Հյուրանոց
|
|
«Քաղաքացիական կրթություն և մասնակցություն» ծրագիրն իրականացնում է «Փրոջեքթ Հարմոնի Հայաստան» ՀԿ գլխավորած կոնսորցիումը, որի անդամներն են Մարդկային զարգացման միջազգային կենտրոնը (ՄԶՄԿ), Ժողովրդավարական կրթության հայկական կենտրոն-Սիվիտասը, Կրթական տեխնոլոգիաների ազգային կենտրոնը։ Ծրագիրը հնարավոր է դարձել ամերիկյան ժողովրդի աջակցությամբ՝ ԱՄՆ ՄԶԳ միջոցով: Ծրագրի մասին առավել մանրամասն կարելի է տեղեկանալ և նորություններին հետևել ծրագրի ֆեյսբուքյան էջում: |
Այս զեկույցը ներկայացնում է ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալության (ԱՄՆ ՄԶԳ) կողմից ֆինանսավորվող «Քաղաքացիական կրթություն և մասնակցություն» ծրագրի շրջանակում 2024թ․ օգոստոսի 13-ին Գավառ խոշորացված համայնքում կազմակերպված համահամայնքային երիտասարդական քննարկման արդյունքները։
«Քաղաքացիական կրթություն և մասնակցություն» ծրագրի նպատակն է բարելավել Հայաստանում ֆորմալ և ոչ ֆորմալ քաղաքացիական կրթության որակը՝ խթանելու Հայաստանում երիտասարդների հանրային ներգրավվածությունը և ժողովրդավարական գործընթացները։ Ծրագիրը ֆինանսավորվում է ԱՄՆ ՄԶԳ կողմից և իրականացվում է «ՓԻ-ԷՅՉ Ինթերնեշնլ» կազմակերպության և իր ենթադրամաշնորհառուներ «Մարդկային զարգացման միջազգային կենտրոն» ՀԿ-ի, «Ժողովրդավարական կրթության հայկական կենտրոն-Սիվիտաս» ՀԿ-ի և «Կրթական տեխնոլոգիաների ազգային կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի կողմից։
Այս զեկույցը ներկայացնում է ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալության (ԱՄՆ ՄԶԳ) կողմից ֆինանսավորվող «Քաղաքացիական կրթություն և մասնակցություն» ծրագրի շրջանակում 2024թ․ օգոստոսի 13-ին Գավառ խոշորացված համայնքում կազմակերպված համահամայնքային երիտասարդական քննարկման արդյունքները։
«Քաղաքացիական կրթություն և մասնակցություն» ծրագրի նպատակն է բարելավել Հայաստանում ֆորմալ և ոչ ֆորմալ քաղաքացիական կրթության որակը՝ խթանելու Հայաստանում երիտասարդների հանրային ներգրավվածությունը և ժողովրդավարական գործընթացները։ Ծրագիրը ֆինանսավորվում է ԱՄՆ ՄԶԳ կողմից և իրականացվում է «ՓԻ-ԷՅՉ Ինթերնեշնլ» կազմակերպության և իր ենթադրամաշնորհառուներ «Մարդկային զարգացման միջազգային կենտրոն» ՀԿ-ի, «Ժողովրդավարական կրթության հայկական կենտրոն-Սիվիտաս» ՀԿ-ի և «Կրթական տեխնոլոգիաների ազգային կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի կողմից։